Бала — ол jаан ырыс, сÿÿнчи, агару тын, кудайдаҥ берилген сый. Эне кижи оны 9 ай jÿрегиниҥ алдына алып, jÿрÿмниҥ эҥ артыгын, эҥ jаражын, эҥ бийигин ле эҥ jарыгын эрке балабыска берерис деп сананып jÿрет. Ада-эненеҥ камаанду: эрjинезин олор алкап салар ба, эмезе, бойлоры билбей, караҥуйка кийдирер бе…

Баланыҥ чыкканына — эрÿл уткуул

Jе бот, ак-jарыкка jаҥы кижи чыккан! Сакылталу кÿн! Jе бала табар jерде (роддом) энелер jаҥы чыккан балазыла таныжып,  jаан ырыска кöмÿлет. Ол ок öйдö олордыҥ кöбизи ыйлагылап турат. Нениҥ учун? Нениҥ учун дезе бу öйдö олордыҥ эш-нöкöрлöри, балдардыҥ адалары айылында «бала jунгылап», аракыга бажын суккылайт. Керек дезе, кезиктери балага орын-тöжöк, коляска алар акчазын ичкилеп салат, кезиктери — бала ла энени де уткыгылап албайды канча кÿн аракыдашка… Jаш баланыҥ чыкканын аракыла jунза — оныҥ учуры неде, адалар сананат па? Баланыҥ jаҥы ла башталып jаткан jолын коронло ÿрÿстезе («обмыть дитя»), не болор? Ол баланы «jунгылап» турза, нениҥ учун аракыла, коронло jунгылайт?

Бу не ондый? Бу кижи канай оной сÿÿнер, кижи кеберин jылыйтканча?

Оныҥ ордына бойыныҥ сÿÿнгенин балага керектÿ ÿзе немени алып, айыл-jуртты арчып, jарандырып кöргÿссе, байла, чын болор? Оной санаалу, тöзööндÿ сÿÿнгени ада болгонына келижет. Бÿгÿнги кÿнде баланы айылына экелер кÿнди (выписка) канай ла jараштыра, кöдÿриҥилÿ öткÿрер эп-аргалар бар. Видео, фотого согор агентстволор бар, айылдыҥ ичин шарларла кееркедер арга бар, керек дезе, лимузинду да уткыырга jарар! Ӱй кижигерге быйанду болгонорды кöргÿзерге эп-аргалар кöп. Эрÿл эп-аргалар.

Койу кöчö — эрÿл байрам

Алтай улус баланыҥ 1 jажын коркышту байлап, учурлу байрам эдет. Баланыҥ байрамы болгожын, байрамга кöп балдарлу улус келет. Билимчилердиҥ айтканыла, ичип турган ада-энениҥ балдары аракыга эрÿл ада-энелердиҥ балдарынаҥ тÿрген ле эрте кирет. Анайда ок, jаш бала айылында байрамдар тушта ада-энелер аракы ичип турганын кöрзö, ол бала корон ашка белен бажын сугат.

Психологтор балдардыҥ садында 5 jашту балдарла солун эксперимент тургускандар: болчомдорды байрам эдип ойнозын деп сурагылаган. Балдардыҥ jыргал кöргÿскени кемди де кайкатпады: олор аш-курсак чыгарып, столдыҥ ортозына аракылу шилдердиҥ ордына кеглялар ( боулинг ойноор эдим) тургускандар. Качан ончозы отургылап ийерде, уулчактар «болуштоптордогы» ашты айактарга ургылап, чööчöйлöрин сÿзÿштирип баштагандар.

Бу эксперименттеҥ кöрзö, 5 те jашту балдар билер эмтир: байрам дегени ол алама-шикирлÿ стол ло корон аш. Кемнеҥ олор тем алып турганын оҥдоорго кÿч эмес — ада-энелердеҥ.

Кайкамчылу, jе öткöнöрин балдар чыкканынаҥ ла ала билет. Бойын тудунып билбези, кыртыштаныш, ÿнин бийиктедиш — бу ончозы бистиҥ биледе тудунганыс. Ол баланыҥ бажына артып калат, а кийнинде бала оны бойыныҥ билезине кöргÿзет.

Качан ада-энелер кажы ла билелик байрамда бойыныҥ темиле ачу аш — ол кем-jок деп кöргÿзип турза, олор билбей jадып, аракыдашта jаман jок деп ÿредет. Бис бойыс ла балдарыска талдаар арга бербей jадыс: эрÿÿл jÿрер бе, эмезе аракыла корондонор бо деп. Таҥкы, наркотик, jаман тудунышла мындый ла айалга.

Айдарда, кöп балдар jуулган, баланыҥ jÿрÿмин алкап турган jерде — койу кöчöдö аракыга jер эмес!

Эрÿл jÿригер. Балдараарга чын тем кöргÿзигер.

А ол 5 jашту болчомдордоҥ аракы ол не ле нениҥ учун оны ичерге jарабас дер сурак берзе, каруузын берип болгой не? Кöп саба ада-энелер балдары кöзинче ондый сурак кöдÿрбеске албадангылайт. «Олор эм тургуза кичинек, jааназа куучындашкай, а эмди ойногылагай ла». Мындый шÿÿлте балдардыҥ кöрÿм-сагыжы канайып бÿдÿп турганын оҥдобогонынаҥ улам болот.

Слер качан-качан сананганыгар ба, jаш туш ол не? Качан ол тÿгенет? Нениҥ учун башка тынар-тындуларда оныҥ узуны башка? Бу суракка каруу аҥылу учурлу, нениҥ учун дезе ол балдар чыдадышка камаанын jетирет.

Jаш тужында jаҥы чыккан бала ( кижиниҥ де, öскö дö тындуныҥ) jаҥыскан аргаданып болбой jат . Мында 2 шылтак:

• эди-каны уйан,кичинек;
• jаҥы чыккан балада аргаданарга керектÿ билгирлер jок.

Энезиниҥ ичине jÿрерге эптÿ болзын деп баланыҥ меези кичинек, jетире бÿтпеген болуп jат. Ак-jарыкка чыгып ла келзе, оныҥ меези öзип солунатан программазын божодып jат. Jÿк 3 jашка jетсе, меези ле эди-каны jаанап, орныкса, бала бойы бойына болужып, аргаданар аргалу. Jе 3 те jылдаҥ меези ого тыҥ болужып болбос. Керектÿ информацияны оҥдоп аларга öй барып jат.

Кижиниҥ ич-кöрÿми jаш ла тужында бÿдÿп калат. Öскö сöслö, кижиниҥ ич программазы бу ла öйдö солунат.

«Jаш туш ол не?» деп jеҥилчек суракка каруу да кижиниҥ jÿрÿмине ле салымына камаанын jетирет.

Бу суракка ас ла салза 2 башка каруу бар:

• Jaш туш-ол ондый jакшы,ырысту öй, качан кижи ойнойт ло jÿрÿмге сÿÿнет
• Jаш туш-ол кижиниҥ ич-кöрÿми орныгып, айландыра телекейдеҥ jаҥы билгирлер алып, jÿрÿмди ÿренетен öй.

Баштапкы шÿÿлтени jарадып турган ада-энелер балазына jеҥил, уур-кÿчтер jок jÿрÿм берерге албаданар, айлыныҥ тыштындагы да «коркымчылу» jÿрÿмнеҥ корулаар. Олор бойлоры да билбей, балдарыныҥ jаш тужын узадарга чырмайат.

2-чи концепцияны тудунып турган улус бала jаанаган сайын jÿрÿмдик сурактарды jартап,араайынаҥ jаан jÿрÿмге кийдирер. Бу ада-энелер балдарын келер jÿрÿмге белетеп, чын jÿрÿмге тÿҥейлеш ойындар кöргÿзет.

Канайып сананып тураар, кажы ада-энениҥ балазы 16 jаштуда jÿрÿмге белен болор? Кажы бала тургускан амадуларына тÿрген jедер?

Кийниндегизин сананбаза, баштапкы шÿÿлте чып-чын ошкош. Чын ла, jаш туш ол jаман öй деп кем айдар? Jе 2-чи jанынаҥ эне-адазы балдарын jÿрÿмдик айалгаларга кийдирерге учурлу деп оҥдобозо , ол балдар бойы jааназа да,ичинде ол ло оогош бойы артып калып jaт.

Мынайып ла ок ачу аш керегинде шÿÿлтелер база бöлÿнет.

• Баштапкызыла, аракы — ол кижиниҥ кÿÿнин кöдÿрер суузын.
• Экинчизиле болзо, ачу аш — ол корон,кижиниҥ меезине каршу jетирет, араайынаҥ öлтÿрет.

Бир jанынаҥ, аракы кижиге амыраарга болужып болбос деп айдар арга jок. Jе физиологияны билер улуска jарт: кижиниҥ кÿÿни бийиктегениниҥ шылтагы — ол оныҥ меезиниҥ ижи уйадаганы дегени. Öскö сöслö, jарт: чынга тÿҥей шÿÿлтелер кийнинде jастыра болуп, jаман да салтарын jетирер аргалу. Баланыҥ jаш тужында сагыжына кандый кöрÿм-шÿÿлтелер артар, оныҥ jÿрÿми ол ло jолло барар. Бу ич программа айландыра jÿрÿмнеҥ кÿскÿленип бичилет. Кижи бала öйинде оны айландыра öдÿп jаткан jÿрÿмге анализ берип болбос. Бала нени де оҥдобой до турза, jе ончозын сананып алат. Онызы кийнинде оныҥ тудунганында jакшы кöрÿнет.

Эрÿл jÿригер. Балдараарга чын тем кöргÿзигер!

Текст: Аделла Калкина ла «Эрÿл Алтай» кыймыгу.
Орус тилдеҥ кöчÿргени — Марина Могулчина.

Jуруктар: «Эрÿл Алтай» кыймыгунын группазынаҥ алынган.