Алтай тойды öткÿрери

1. Эртен тура кÿн чыкса ла кайынга барар. Эки кижи — уулдыҥ аказы эмезе таайлары. Тоомјылу, айлынаҥ чыгым чыкпаган, јакшы јадынду, аракы кöп амзабас улус болзын. Бойыла кожо арчын, кыйра, сÿт, алтай аш-курсак алар. Ар-бÿткенге једип, таайы кижи: «Кайракоон, баш болзын!» — деп, бажын сыймап, айдынып, кыйраны буулаар. Бу öйдö экинчи кижи от камызар, бажын сыймап, айдынар: «Öрö турган Кудайыма, Айлу-Кÿндÿ Алтайыма баш болзын!» Кыйраны буулап турган кижи бу сöстöрди кыйалта јоктоҥ айдар учурлу. Кыйраны буулаза, бир учы öрö, экинчи учы тöмöн болор. «Öрö турган Кудайыма, Јер-Энеме баш болзын!» — деп, кÿн аайыла сÿтле 6-8 катап ÿрÿстеп, тизеленеле бажын сыймап мÿргÿÿр. Камызып салган отко арчын салып, сÿтти амзадып, аш-курсак салып айдынар.

2. Ак кайыҥ келзе, тойдыҥ алдында айылдыҥ ээзи эр кижи — адазы айылын арчындайла, отко салып, одын сÿтле ÿрÿстеер, амзабаган аш-курсактаҥ амзадар (сарју, быштак, талкан, курут, эт бышкан болзо, тузаардаҥ озо, амзадар). Айдатан сöстöрди айдала, бажын сыймаар.

3. Кайыҥды экелеле, тöзинде бÿрлерин 1 кары (50 см) алып ийер. Алган бÿрлерди кыйралайла, тÿнÿкке ле эжиктерге буулаар (аказы да буулаарга јараар). 1 кулагы öрö кÿн аайынча, 2-чи кулагы тöмöн болор.

4. Јеҥези кижиниҥ јараштыра јууп салган орынга таайы кöжöгöлÿ кайыҥды јöлöп салар. Öскö толыкка, туура јöлööргö јарабас.

5. Тогус саат киреде 2 јеҥези, ол эмезе јиит кыстар, керечилери аш-курсактаҥ алып, келинди колтыктап, јаҥыс сööктÿ аказыныҥ айылына апарар (уулдыҥ бойыныҥ да аказы болзо, кем-јок). Суу кечирбес, јолы јараар деер. Келин отургызатан айылдыҥ ээзи печкезиниҥ ичин арутап салар (чаазын, оноҥ до öскö кир-тор болбос учурлу).

Келин отургызар айыл керегинде нени айдарга јараар? Мениҥ билер-кöргöнимле, кöп учуралдарда бу суракты – кемниҥ айылына кысты отургызарын — той ло кÿнде шÿÿжет. Онызы ойто ло шакпыртка экелет, ол айылдыҥ улузы озолондыра белетенбей калат: одын, туразын ару туткылабайт, кеп-кийим кийлебейт, керек дезе, айылдыҥ ээлери де ÿйде јок болуп калат. Анайда ок ол шакпырт ла бу суракка учур бербегенинеҥ улам, келинге барар јол балкаш, чалкан, сÿреелÿ де болот. Онызы чек јастыра деп кöрöдим. Оныҥ учун тойго белетензе јаҥыс ла аш-курсакка эмес, је öскö дö сурактарга ајару этсе јакшы болор.

6. Той болотон айылдыҥ очогын белетеер. Оттыҥ айагына кайылткан сары сарју тургузылар. Кайнаткан эттиҥ мÿниниҥ ÿзин кайып, бу сарјуга кожор. Јакшы, ток-тойу, јымжак јÿрÿмдÿ болзын дегени. Казанга суску эмезе узун туткалу јаан агаш калбак болгон болзо, оноҥ јакшы.

7. Келинге бир 10-11 саатта барар. Отургыскан айылга арчынду, кыйралаган сÿттÿ, аш-курсакту, кöчöлÿ, эттÿ барар. Кöжöгöни эки јеени тудар. Јеендерди тойдоҥ озо кöстöп, олордыҥ энелери кеп-кийим јазап салган болзо, јакшы болор эди. Кöгÿспек, јеҥил бöстöҥ бöрÿк эделе, чачактап салза, балдар јараш кöрÿнер. Той болотон кÿнде меҥдеп туруп, келишкенче ле, эмезе ыраактаҥ келген уул деп, öскö дö укту баланы тургузадыбыс. Ол чек јарабас. Кыс баланыҥ јеени оҥ јанынаҥ, уул баланыҥ јеени сол јанынаҥ (эпши – оҥ јаны, эр  — сол јаны деп сананып алыгар). Кезик аймактарда эки јеени экилези уулдыҥ јеендери болот, бу суракты шиҥжÿлеп кöрöр керек.

Кöжöгöни 12 јаштаҥ öрö балдарга кöдÿртер, нениҥ учун дезе сööги öрÿбеген дежер. Алдында, эмди де кезик јурттарда јеендердиҥ кејегелерине кыйра буулаар болгон. Олор бöрÿк јок барбас, айса болзо, оору-јоболго бастыртар. Ӱй улус кыйалта јоктоҥ бöрÿктÿ, платту, јикпелÿ болор керек. Келинди кожоҥду, каткылу, бијелÿ экелер де, барар да. Кöрмöс јукпас дежер.

8. Келин отургыскан айылга јууктап, эжиктиҥ јаагына кöжöгöни јöлöп салар, кезик јерлерде кöжöгöни келин отурган айылдööн кийдиргилейт, ойто бÿрлерин сындырып чыгаргылайт. Айылдыҥ тыштына, эжикке јöлöп салза, јакшы.

9. Кöжöгöлÿ улус јаҥарлап барат. Бу туштыҥ јаҥар кожоҥдоры бу.

10. Келин отурган айылга кирер. Јеҥезинеҥ, јестезинеҥ одын боыгар байлаарыгар ба, айса келинге келген чыгартулу кижи јаҥдазын ба деп сурар. Эмдиги öйдö кезик улус айылыныҥ одын бойы байлап јат, öскö улуска байлаарга бербейт. Отты јаҥдайтан алкыштарды алкыштардыҥ бÿгинеҥ кöрÿгер.

11. Јаҥыс сööктÿ аказыныҥ эжи – јеҥе кижи айылынаҥ келинди куру чыгарбай, кур курчайт. Кезик јерлерде ол јаҥды ундыган. Бу јаҥда анайда ок бойыныҥ алкыштары, јаҥарлары бар.

12. Отты јаҥдаган, кур курчалган кийнинде, јеҥе кижи экелген аш-курсакла, эт-кöчöлö келинди тойо азырайт. Барган јуртына келин ток-тойу јÿрзин дегени. Ончо улусты кожо чайладар. Јаҥарлаар.

13. Платьелу, кыс бöрÿктÿ (платту), курлу, чачын јаҥыс эдип öргöн келин öрö турза ла, эки јеҥези, сол јанынаҥ уул баланыҥ, оҥ јанынаҥ кыс баланыҥ, колтыктаар, кожоҥ-јаҥарла чыгарып, ойынду-бијелÿ апарар. Кöрмöс јууктабазын дегени. Ајару! Кöп улус келинди отурган айылдаҥ чегедек кийдирип, јастыргылап јат. Чегедекти кыска јÿк бажын јардырган, эки тулуҥ öргöн кийнинеҥ кийдирет!

14. Келинди уткыыры.

Келинди кожоҥло айылга кийдирет, аластайт, алкыш айдат. Эпши јаныла кысты јединип, орынга отургызат.

15.  Кысты кийдирген кийнинде чач öрöт. Ол керегинде бу бÿкте кычырар.

16. Кöжöгö ачар: таайы эмезе аказы. Той баштаачы айдат: «Бажын билип башкарган, байталын учурлап берген, чачын байлап, тужагын кескен укту-тöстÿ таайына кöжöгö ачар учур берилет».

Таайы (аказы) колында арчынду, кыйралаган камчылу (эмезе мылтыктыҥ кындагыла, эмезе 2 сап кыйралаган арчынныҥ сабыла) кöжöгöни ачарга белетенип, адын, сööгин айдып, бажын сыймайла, «Кайракоон Баш болзын!» дейле, оҥ јанынаҥ сол јаны јаар кÿн аайыла 2 катап ажыра салып ачар. Арчынныҥ сабыла ачканы – байлу, јастыра керек этпес, ак јолло баратан јурт болотон. Камчыныҥ сабыла ачканы – јурт орто, чын, тÿс јолду, эпчил јÿрÿм дегени. Мылтыктыҥ кындагыла ачканы – јымжак, эрке јурт болор дежер. Бу ла öйдö «Кайракоон Баш болзын!» деп айдынар.

Аргалучакту јадыгар,
Эки бойоор эптÿ-јöптÿ болыгар!
Јаанды јаан деп, тооп кÿндÿлеп,
Јашты јаш деп, ÿредип јÿрÿгер!

Öскö дö алкыштар айдарга јараар.

17. Кöжöгöниҥ алдына тизеленеле, «Адымды адабагар, јолымды кечпегер!» деп айдала, айакта сÿтти (сÿтке сарју, арчын тамган болор) келинге берер. Келин 2 катап амзайла, јеҥелерине берет.

Текст: Калкина Аделла, Алтай тойдыҥ порталына.

(Тузаланган: «Алтайдыҥ Чолмоны» газет, јаан изÿ айдыҥ 31-чи кÿни, 2012 ј., №142)