Шаалта
Шаалтаны кыстыҥ ада-энези, куда тÿжÿрген тöрööндöри кудалардаҥ шаап јат. «Шаап» турганы дегени — кудалардаҥ кандый бир немени сураганы. Кыстыҥ тöрööндöриниҥ ол сурагы јакылтала тÿҥей болот, нениҥ учун дезе шааган немени кыйалта јогынаҥ табып, сыйлар керек.
Шаалтаныҥ азыйдагы учуры
Алдында, кысты качырганынаҥ ла той ойногонына јетире бир јылга јуук öй болгон. Куданыҥ кийнинеҥ, уулдыҥ тöрööндöри кыстыҥ ада-энезине тÿк, тере, бöстöр ле о.ö. неме јетирет. Кыстыҥ улузы ол экелген неменеҥ кийис базып, орын-тöжöк, јуркандар кöктöп, јииттерге белетейт. Анайда, уулдыҥ јанынаҥ — јеткилдери, кыстыҥ јанынаҥ — белетери болгон (орустап айтса, сырье и переработка сырья; добыча, обеспечение и создание).
Шаалта эмди
Эмди бу јаҥныҥ кубулганын кöрзöбис, база ого јуук болот. Уулдыҥ јаны кыстыҥ јанына шаалта берет. Куда туткан, шаалта шааган улус кыстыҥ јööжöзин јуурга болужат. Баалу неме шааган кижи, јöжöгö дö кöп берет. Ол јööжö јииттердиҥ билезине барат. Шаалтаны куда јетирип келзе, кудаларла эрмек-куучын болгон кийнинеҥ куда тÿшкен айылдыҥ јааны шаап јат. Шаалтаны алтай той башталардаҥ озо јетирет.
Калганчы öйлöрдö кöп учуралдарда, айылдаш казак албатыга тÿҥейлежип, кыстыҥ энезине алтын сырга-јÿстÿк шаагылап јат. Шаалтага баалу-чулу неме шааган улус кыстыҥ јööжöзине анайда ок баалу-чулу неме берерге турганыс дегени. Је андый да болзо, учурлу шааганын «сааганы» этпес керек. Кудаларды алтай улус тöрööннöҥ јуук дежет. Оныҥ да учун, шаалта шааганда, онызын ундыбас керек, кудаларды тооп, јииттердиҥ узак јадар јÿрÿмин сананып, бойын тÿжÿрбей, шаар керек.
Бу шаалтаныҥ учурын санаага алып јÿрзес, байла, бÿгÿнги јÿрÿмнеҥ алынган та кем де айгыр мал, öскöзи јÿзÿн јÿÿр аракы, бычкак бöрÿк шааган деп эби-јок «анекдоттор» токтор болор бо?
Jарабастар
Шаалтага суузындар, суйук неме шаабас деп шÿÿлте бар. Анайда ок, шаалтага аракы шааганы — бойын уйатка тÿжÿргенине јуук деп санаа база бар. Кезем ээжилер jок, jе айтканын чокымдап ийзе, jарабастар:
- аракы
- öткÿре баалу немелер: мал, алтын (кыстыҥ энези эмес болзо), ла о.ö.
Той-jыргалыгар акшы болзын, jииттерди билези ырысту болзын!
Аракы шаарга jарабас. Бир ÿй услустыҥ jакшы кызыл аракы экел деп турган немезии база jастыра. Бисти корондоп турган неме ол спирт. Спирт кайда болгоны коньякта ба, балу винодо бо, айса самогондо бо болгоны башказы jок. Кыйан jогынаҥ алкоголик болуп каларыҥ. Jÿрÿмисти кöрÿгер. Кандый jакшы эрлер аракыга кирди. Мен кöп катап ыйладым. Оноҥ балдар кöрöлö аракы jакшы jеме деп сананып калып туру. Бу эҥ jакшы реклама аракыдаштыҥ. Кöрзöгöр, аракызактардыҥ кöстöри jалтырагылап турар, куда белкенчектиҥ аракызын кöрöлö. Балдар наркотик деп кайдаҥ билетен. Айдып берип турган кижи бар эмес.
Шаалтаныҥ учуры мындый. Кыстыҥ ада энези айдып jат.
Jииттерле айылымда jööжöмлö ÿлештим. Бойымда арткан jöжöм астап когызап калды. Ÿзе немем шалтырап, калбаҥдап калды. Тыҥыдарга шаанчак шаар керек. Слер кудалар шайтан шаалта экелигер. Оны малтала тÿҥейлеп турганы. Малтаныҥ тутказын темир бажына бек турзын деп шаанчак шаап турубыс не. Ол шаанчакты берип ийген. Оноҥ одын jарарда малтаныҥ бажы кодорыла берип турган. Малтаны тыҥыдарга кудаларынаҥ шаалта сураганы. Бир кичинек, балу эмес, керектÿ неме. «Клин» деген неме. Учуры айынча балу неме эмес. Малта эмес, малта сап эмес, шаалтазы (шаанчагы). Бу учыры айынча суйук неме (аракы, сÿт, соса соlа о.ö ) jарабас. Аракы шааган кижи ол аамай кижи, аракыла нени де шаап албазыҥ, jаҥыс ла мееҥди jылыйтарыҥ.